De basisvaardigheden op de rit met formatief evalueren
Hoe kun je als school of docent effectief werken aan het versterken van basisvaardigheden bij je leerlingen? Veel scholen zijn op dit moment actief op zoek naar een goed antwoord op die vraag. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de piek in zoekopdrachten naar ‘basisvaardigheden’ te zien op Google Trends aan het begin van elk schooljaar. Tegelijkertijd blijkt uit het laatste rapport van de onderwijsinspectie dat veel leerlingen toenemende moeite hebben met basisvaardigheden als lezen, schrijven en rekenen.
Formatief evalueren biedt een effectieve aanpak om de basisvaardigheden structureel te verbeteren. In dit artikel geeft Stijn Kessens, trainer van JIJ!, vier tips om te beginnen met formatief evalueren en stap voor stap aan de basisvaardigheden te werken.
1. Verdiep je in wat formatief evalueren écht is
Formatief evalueren is veel meer dan toetsen zonder cijfers. Het is een didactische aanpak waarbij je voortdurend samen met je leerlingen kijkt waar zij staan ten opzichte van een leerdoel, en wat de logische volgende stap in hun leerproces is. Formatief evalueren kan basisvaardigheden aanzienlijk versterken wanneer het niet als een losstaand initiatief wordt gezien, maar als onderdeel van een doordachte schoolbrede ontwikkeling.
Wat kun je doen?
Begin met het formuleren van een plan voor de implementatie van formatief evalueren binnen jullie school. Denk na over vragen als: welke visie hebben wij op leren en toetsen? Hoe past formatief evalueren daarin? Wat willen we op korte en lange termijn bereiken? Welke ondersteuning en scholing hebben collega’s nodig om hierin mee te groeien?
Vanuit dat lange termijnplan kun je vervolgens gerichte acties uitzetten. Zo kun je bijvoorbeeld bijeenkomsten organiseren waarin jullie samen de kernprincipes van formatief evalueren verkennen. Gebruik hierbij bijvoorbeeld de formatieve toetscyclus (Gulikers & Baartman, 2017) als leidraad en maak expliciet de koppeling met het versterken van basisvaardigheden.
2. Leg de focus op leren
In de drukte van toetsweken, PTO’s, PTA’s en het bijhouden van de cijferadministratie is het begrijpelijk dat toetsen soms meer aandacht krijgen dan het leren zelf. Maar juist het leerproces verdient de aandacht, zeker als het gaat om het verbeteren van basisvaardigheden. We willen onze leerlingen deze vaardigheden immers aanleren voor de lange termijn en ze niet laten ‘zweten, weten en vergeten’.
Wat kun je doen?
Ga eens na: is het voor jouw leerlingen helder wat ze precies gaan leren, en waarom? Begin elke les met het samen bespreken van een concreet leerdoel, bijvoorbeeld: “Ik kan een schematische samenvatting van een tekst maken”. Gebruik korte reflectiemomenten in de les waarin leerlingen zelf inschatten in hoeverre ze het leerdoel beheersen. Dit vergroot de betrokkenheid van leerlingen bij hun eigen leerproces en draagt bij aan het vergoten van metacognitieve vaardigheden.
3. Begin klein
Je hoeft niet meteen een hele leerlijn formatief in te richten. Juist door klein te beginnen, kun je snel ervaren wat werkt. Zo laat je leerlingen ervaren hoe waardevol het is om effectieve feedback te krijgen over hun voortgang ten opzichte van heldere en behapbare doelen.
Wat kun je doen?
Kies één les of lesonderdeel waarin je een formatieve check inbouwt. Denk aan een exit ticket met één gerichte vraag over de lesstof, een korte quiz of het gebruik van wisbordjes. Gebruik de resultaten niet om vast te leggen of te beoordelen, maar om je les aan te passen en gericht feedback te geven. Door kleine, behapbare stappen te nemen, is de drempel om feedback te geven waar leerlingen direct mee aan de slag kunnen en willen, ook lager.
4. Werk vanuit ‘de zone van naaste ontwikkeling’
De ‘zone van naaste ontwikkeling’ is een concept van psycholoog Lev Vygotsky (1896-1934) en richt zich op hetgeen dat leerlingen of studenten kunnen bereiken onder begeleiding, maar niet zonder begeleiding. Leerlingen ontwikkelen zich het best wanneer ze nét buiten hun comfortzone worden uitgedaagd met begeleiding die hen helpt om een stap in de goede richting te zetten. Dat geldt ook voor werken aan basisvaardigheden: wanneer de uitdaging voor leerlingen precies groot genoeg is, voorkom je dat leerlingen afhaken omdat ze een opdracht als te moeilijk of makkelijk ervaren.
Wat kun je doen?
Zorg dat je goed in beeld hebt waar leerlingen ongeveer staan ten opzichte van het beoogde leerdoel en bespreek klassikaal hoe ze dat doel kunnen bereiken. Biedt vervolgens oefeningen aan die net één stap verder gaan dan wat leerlingen nu kunnen.
Het principe van ‘de zone van naaste ontwikkeling’ geldt overigens net zo goed voor jouw team. Formatief evalueren vraagt ook een leerproces van docenten zelf. Zorg dus voor tijd en ruimte om samen te experimenteren, ervaringen te delen en elkaar verder te helpen.
Tot slot
Formatief evalueren kan een krachtig middel zijn om de basisvaardigheden van leerlingen te versterken, mits je het goed inzet. Het is geen trucje of project, maar een manier van denken en werken waarbij leren écht centraal staat. Door klein te beginnen, goed te kijken naar waar leerlingen staan en bewust feedback te geven, bouw je stap voor stap aan duurzame groei in je klas.
Klaar om te starten?
- Kies één les waarin je een concreet leerdoel formuleert én bespreekt met je leerlingen.
- Gebruik een eenvoudige check om te zien waar ze staan (exit ticket, wisbordje, korte vraag).
- Organiseer feedback en zorg voor een passende vervolgstap.
- Bespreek met een collega wat je hebt gedaan en wat het opleverde.
Structureel formatief evalueren op jouw school?
Ervaar tijdens deze JIJ! trainingsreeks wat structureel formatief evalueren jou en je leerlingen brengt. Je leert invulling geven aan leerdoelgericht onderwijs, effectieve feedback en goede toetsing. Tijdens de trainingsreeks bij jou op school oefen je direct met concrete werkvormen.
Toets! Special #5, Werken aan de basisvaardigheden - vraag hem aan!
In Toets! Special #5, Werken aan de basisvaardigheden, vind je meer ervaringsverhalen en interviews met professionals uit het voortgezet onderwijs. Vraag deze special aan en ontvang hem gratis in je brievenbus of inbox.
